ميليون‌ها سال پيش ايران ما مجمع الجزاير گرمسيري بود با پوشش متنوعي از گياهان و جانوران. در اينجا مي‌خواهيم با دايناسورهاي مقيم ايران ديدار كنيم
با دايناسورهاي ايران آشنا شويد
عرفان خسروي | ايران، براي بسياري از زمين‌شناسان يك بهشت واقعي است اما ايران بهشت ديرينه‌شناسان نيز هست. با وجود اينكه هنوز حتي يك سنگواره كامل دايناسور از سرزمين ايران كشف نشده، در اينكه در دوره ژوراسيك (حدود ۲۰۰ تا ۱۴۵ ميليون سال پيش)، سرزمين ما محل زندگي دايناسورها بوده، ترديدي وجود ندارد. به‌ويژه با وجود سنگواره‌هاي ردپا و استخوان‌هايي كه در چند ساله اخير در بسياري از نواحي ايران كشف شده‌اند. ايران در دوره ژوراسيك مجمع‌الجزايري گرمسيري در جنوب اوراسيا و شمال اقيانوس تتيس بوده ‌است. سنگواره‌هاي دايناسورهاي ايران مربوط به همين زمان و مكان هستند. بعدها با نزديك‌شدن هند، آفريقا و عربستان به اوراسيا، اقيانوس تتيس كه در ميان آنها بود، ناپديد شد. قسمت‌هايي از مناطق جنوب غربي ايران امروزي، در دوره كرتاسه (حدود ۱۰۰ ميليون سال پيش) بر اثر فشارهاي ناشي از نزديك‌شدن عربستان و آفريقا چين‌خوردند و خشكي‌ها و كوهستان‌هاي جديدي را به‌وجود آوردند كه امروزه زاگرس ناميده مي‌شوند. شايد درآينده بتوان آثاري از دايناسورهاي دوره كرتاسه هم در اين نواحي پيدا كرد.

 نخستين ردپاي دايناسور در ايران
سال ۱۳۵۰، دو زمين‌شناس ايراني كه در اطراف كرمان به جست‌وجوهاي زمين‌شناسي مشغول بودند، توانستند نخستين مدرك قطعي مبني بر زندگي دايناسورها در ايران را كشف‌كنند؛ ردپاهاي سه‌انگشتي بسيار زيبايي كه پس از ساعت‌ها پياده‌روي در دره نيزار، در مقابل چشمان اين جويندگان سخت‌كوش ظاهر شدند. همين كشف كافي بود تا بسياري از دانشمندان زمين‌شناس و جانورشناس خارجي، كه در آن سال‌ها در ايران مشغول گشت‌وگذار بودند، به اين ردپاي تازه‌كشف‌شده سري بزنند. سرانجام، دانشمندي فرانسوي با بازديد از ردپاها در گزارش‌هاي رسمي سازمان زمين‌شناسي ايران مقاله‌اي منتشركرد و آن ردپاها را متعلق به اورنيتوپودهاي متوسط مثل كامپتوسورس دانست.
به‌جز اين كشف مهم، يك ردپاي سه‌انگشتي هم در منطقه البرز مركزي توسط زمين‌شناسي ايراني به نام آقاي دكتر نوگل‌سادات گزارش شده كه احتمالا قدمت آن به اندازه ردپاهاي كرمان بوده است. اين ردپاي سه‌انگشتي مشخصا به يك دايناسور گوشتخوار بزرگ تعلق داشته است. در سال ۱۳۸۱ دكتر مجيد ميرزايي‌عطاآبادي- كه در آن زمان دانشجوي زمين‌شناسي بود- گروهي اكتشافي تشكيل داد تا پس از سه‌دهه دوباره به كرمان و جاهاي ديگر ايران بروند و آثار دره نيزار را از نزديك بررسي‌كنند و در مناطق ديگر به جست‌وجوي سنگواره دايناسورها بپردازند. به‌جز مجيد ميرزايي، محمد پورباغبان و نگارنده، كه در آن زمان دانشجويان زمين‌شناسي و جانورشناسي بوديم، نيز چكش‌هاي زمين‌شناسي خود را به‌دست گرفتيم و به همراه زمين‌شناسان سازمان زمين‌شناسي كرمان به كوهستان‌هاي كرمان رفتيم. البته دو ديرينه‌شناس خارجي به نام‌هاي الكساندر كلنر و فابيو ماركو دالاوكيا هم اين گروه را همراهي مي‌كردند. كلنر يكي از دانشجويان جانورشناس خود را كه متخصص آماده‌سازي سنگواره‌ها بود، به همراه آورده بود تا اگر سنگواره‌اي پيدا شد، سخت‌ترين قسمت كار، يعني بيرون‌كشيدن استخوان‌هاي شكننده و ظريف دايناسورها از ميان ماسه‌سنگ‌هاي سخت به دست فردي ماهر انجام‌ شود. اين جانورشناس و سنگواره‌‌شناس ماهر هم الدر دپائولا سيلوا نام داشت.

دندان اژدها
محمد پورباغبان، افتخار كشف مهم‌ترين يافته گروه را از آن خود كرد. زماني كه گروه مشغول بررسي تك‌تك صخره‌هاي كوچك و بزرگ و سرخ‌رنگ منطقه بيدو بود، يك نقطه بسيار كوچك و روشن آبي‌رنگ در زمينه سرخ‌ توجه او را جلب‌كرد. نمي‌شد فهميد كه اين نقطه آبي‌رنگ واقعا چه‌چيزي مي‌تواند باشد. بنابراين، گروه صخره را از كوه جدا كرد تا به اردوگاه منتقل‌كند. الدر تقريبا تمام روز بعد را با چندين بسته چسب قطره‌اي و ابزارهاي بسيار ظريف به اين صخره مرموز اختصاص داد. پس از ساعت‌ها عرق‌ريختن در زير آفتاب گرم شهريور، اين سنگواره ۱۵۰ ميليون‌ساله از دل سنگ بيرون‌آمد. دندانه‌هاي ظريف لبه اين دندان نشان مي‌دهد كه صاحبش دايناسوري گوشتخوار بوده است.
ردپاي داينونيكوسورهاي ايراني
ردپايي كه اخيرا در كرمان شناسايي شده و احتمالا مربوط به ژوراسيك بالايي است، حاوي چند اثر پاي دو انگشتي است. چنين آثاري مشخصا مربوط به داينونيكوسورها هستند. داينونيكوسورها گروهي از دايناسورهاي شكارچي پرنده‌مانند با شاه‌پرهاي بلند روي دست‌ها (بال‌ها) و پاهاي خود بودند؛ البته زير اين شاه‌پرهاي بلند دست‌هايي با سه انگشت قوي و ناخن‌هاي تيز و برنده وجود داشت كه با حركاتي درست شبيه به بال‌زدن پرندگان، باز مي‌شدند و در هنگام بسته‌شدن بدن شكارشان را مي‌دريدند. ناخن دومين انگشت پاي آنها نيز بزرگ‌تر از بقيه انگشت‌ها بود و مثل ناخن‌هاي گربه‌سانان هميشه بالا نگه‌داشته ‌مي‌شد تا تيز و برنده باقي ‌بماند. داينونيكوسورها در اندازه‌هاي مختلفي تكامل يافتند. كوچك‌ترين آنها به اندازه كبوتر بودند و در ميان درختان با كمك پرهايشان اين‌سو و آن‌سو مي‌پريدند و پرواز مي‌كردند. برخي از آنها هم در اندازه‌هاي خيلي بزرگي تكامل يافتند و قدرت پروازشان را از دست دادند. اغلب آنها يك تا دو متر طول داشتند (اندازه يك بوقلمون) اما بزرگ‌ترين‌هايشان حتي به 11‌متر نيز رسيدند. با چند درجه اغماض به خاطر اشكالات علمي متعدد ولاسي‌راپتورهاي پارك ژوراسيك، مي‌توان گفت بدون‌شك حيواناتي مانند آنها از ساكنان ايران در دوره ژوراسيك بوده‌اند! اما اين كشف چه اهميتي دارد؟ مساله مهم اينجاست كه تمام سنگواره‌هاي حيواناتي مثل ولاسي‌راپتور و داينونيكوسورهاي ديگر كه از بقيه نقاط جهان مثل آسيا، آمريكاي شمالي، اروپا و آمريكاي جنوبي كشف‌ شده‌اند، مربوط به دوره كرتاسه هستند، اما ردپاهاي دو انگشتي كرمان، چندين ميليون سال از همه آنها قديمي‌ترند. از طرف ديگر تكامل پرندگان امروزي از نسل داينونيكوسورهاي كوچك اهميت اين موضوع را دوبرابر مي‌كند. آركيوپ‌تريكس-كه مدت‌ها پيش از كشف داينونيكوسورهاي ديگر به عنوان ابتدايي‌ترين پرنده معروف ‌شد- در اواخر دوره ژوراسيك در اروپا زندگي‌مي‌كرد. اين دايناسور پردار پروازگر چيزي نيست جز يك داينونيكوسور كوچك معمولي. تعداد زيادي از خويشاوندان آركيوپ‌تريكس در چين و حتي كره شمالي كشف ‌شده‌اند، اما تاكنون كسي موفق‌ نشده بگويد نياي مشترك آركيوپ‌تريكس و ولاسي‌راپتور در دوره ژوراسيك در كجاي جهان زندگي‌ مي‌كرده ‌است! از آنجا كه اثر جزيره‌اي در تكامل آوين‌ها و پرندگان نقش مهمي داشته است، بايد منتظر پيدا شدن سنگواره‌هاي بهتري در ايران باشيم كه به نخستين مراحل پيدايش يوماني‌راپتورها و آوين‌هاي كوچك مربوط ‌مي‌شوند.